گفت‌وگو با استاد مهدی فروزنده،
خوشنویس و سرپرست فعلی انجمن خوشنویسان اصفهان
مهدی فروزنده شهرکی، متولد 1331، با زمینۀ علاقه به نقاشی و خوشنویسی، به مدت سه سال در دبیرستان نشاط اصفهانی شاگرد استاد حبیب‌الله فضائلی بوده است. او پس از گذراندن دورۀ سپاهِ دانش در سال 1351، به استخدام آموزش‌وپرورش درمی‌آید و در نجف‌آباد اصفهان مشغول خدمت می‌شود. در سال 1353، به‌صورت مأمور به خدمت در انستیتو امور هنری تهران مشغول به تحصیل می‌شود و هما‌ن‌جا، یکی از اساتید خط، استعداد او را درمی‌یابد و به انجمن خوشنویسان تهران راهنمایی‌اش می‌کند. از 1353 تا 1356 از محضر استاد سید حسین میرخانی بهره می‌گیرد و دوره‌های انجمن را تا سطح ممتاز طی می‌کند. سپس در مدارس نجف‌آباد به تدریس هنر و خوشنویسی مشغول می‌شود. در سال 1358 به اصفهان منتقل می‌شود و علاوه بر آموزش در مدارس و مراکز تربیت‌معلم، با دانشگاه هنر اصفهان نیز همکاری می‌کند و در سال 1381 بازنشسته می‌شود. فروزنده دارای درجۀ استادی خوشنویسی و نشان درجۀ یک هنری است. او که در تأسیس انجمن خوشنویسان اصفهان همکاری داشته، در حال حاضر سرپرستی آن را بر عهده دارد و علاوه‌بر پرورش هنرجویان، نمایشگاه‌های متعددی نیز برگزاری کرده و کتاب‌هایی همچون دیوان حافظ، دیوان اُلفت اصفهانی، گلستان سعدی و رباعیات خیام را کتابت کرده است.
چگونگی ارتباط و همکاری خود را با انجمن خوشنویسان بفرمایید.
در سال 1359 بنده با استاد حسینی و استاد شیرازی ملاقات کردم و پس از چند جلسه، با همکاری استاد فضائلی، استاد معین و دیگر استادان مانند آقایان عبدالعلی صالحی و مهدی کریمی، ابتدا در کتابخانه‌های ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی و سپس در ساختمان امین در خیابان عبدالرزاق مستقر شدیم و انجمن رسماً کار خود را در سال‌های 59 و 60 آغاز کرد. آن زمان یک مغازۀ خطاطی و تابلوسازی در خیابان گلزار داشتم و تابلوی انجمن را نیز خودم کار کردم. در سال 1367، به اعتبار استاد فضائلی ساختمان ادارۀ اوقاف در چهارراه فلسطین در اختیارمان قرار گرفت و انجمن با حضور آقایان محمد خاتمی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، ملک‌مدنی شهردار و کرباسچی فرماندار وقت افتتاح شد. از استاد حسن کسایی هم دعوت شده بود تا چند دقیقه‌ای نی بنوازند. فکر می‌کنم همان شب بود که ایشان از ممنوع‌الکار بودن درآمده و دوباره اجازۀ نوازندگی عمومی یافته بودند. هنگامی‌که ادارۀ اوقاف در سال 1375 ساختمان را از ما پس گرفت، به‌زحمت توانستیم مدارسی مانند ناطق و علوی را برای برگزاری کلاس در اختیار بگیریم. در سال 1376، هم‌زمان با فوت استاد فضائلی، ساختمان فعلی انجمن واقع در خیابان نشاط، کوی قصرمنشی با حمایت و هزینۀ سازمان میراث فرهنگی اصفهان مرمت شد و به‌عنوان شعبۀ اصلی انجمن خوشنویسان اصفهان تعیین شد. در حال حاضر، شعبۀ یک در قسمتی از ساختمان هنرستان هنرهای زیبای پسران در خیابان مطهری، شعبۀ دو در کتابخانۀ الزهرا در خیابان فروغی و شعبۀ سه در ساختمان بانوان در بهارستان است. در مجموع حدود پنجاه کلاس در طول هفته در این چهار شعبه برگزار می‌شود. بعد از اصفهان، انجمن شهرضا و سپس شاهین‌شهر و زرین‌شهر بیشترین فعالیت را در استان اصفهان دارند. اصفهان با پیشینۀ هنری غنی خوشنویسی، کتیبه‌های نفیس و خوشنویسان نامی در گذشته و امروز، از همان ابتدا به‌عنوان یکی از مراکز شاخص انجمن خوشنویسان کشور محسوب می‌شده است. خوشنویسان اصفهان، هم به‌لحاظ کمی و هم کیفی، در مسابقات و جشنواره‌های ملی و جهانی در بسیاری از شاخه‌ها، گوی سبقت را از دیگر خوشنویسان کشور ربوده‌اند. حتی خوشنویسان چیره‌دست و شایسته‌ای وجود دارند که به علل مختلف در آزمون استادی شرکت نکرده‌اند، اما کاملاً حرفهای مشغول هستند.
ساختار تشکیلاتی انجمن خوشنویسان چگونه است؟
مجمع عمومی انجمن خوشنویسان در تهران برگزار می‌شود و تصمیمات کلی در شورای عالی انجمن اتخاذ می‌گردد. اساسنامۀ اصلی در همین شورا بر اساس اساسنامۀ قبل از انقلاب تنظیم شد. همۀ شعب کشور در عین استقلال در تصمیم‌گیری‌ها، بر اساس آخرین اساسنامۀ مربوط به سال 84 فعالیت می‌کنند.
انجمن ازنظر مالی چگونه تأمین و اداره می‌شود؟
انجمن خوشنویسان یک نهاد مردمی و غیردولتی است. تنها درآمد آن از طریق دریافت شهریۀ هنرآموزان است و تا آنجا که در خاطر دارم، در این چهل سال، هیچ‌گونه کمک دولتی از هیچ ارگانی، حتی ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت نکرده است. البته انجمن مرکزی تهران از طرف نهادهایی مانند شهرداری، حمایت‌هایی برای خود جذب می‌کند. همۀ شعب انجمن، در امور مالی مستقل‌اند و حتی درصدی از درآمد آن‌ها نیز به تهران تعلق می‌گیرد.
شهریۀ سالانۀ انجمن چگونه تعیین می‌شود؟
میزان شهریه‌ها در شورای عالی مشخص می‌شود. شورای هریک از شعب می‌تواند با توجه به میزان توانایی آن محل و با توجه به حداقل و حداکثر تعیین‌شده تغییراتی در شهریه اعمال کند. در حال حاضر، هزینۀ دورۀ 32 جلسه‌ای در تهران 800 هزار تومان است. در اصفهان با اینکه 600 هزار تومان تعیین شده، 400 هزار تومان دریافت می‌کنیم. هر مربی به‌طور مجزا به هنرجوها آموزش می‌دهد و برای او سرمشق می‌نویسد که خودِ آن دارای ارزش مادی و معنوی است؛ اما سهم استاد برای هر ساعت آموزش فقط 7هزار تومان است و هیچ تناسبی با زحمت او ندارد. کلیۀ وسایل موردنیاز خوشنویسی نیز در فروشگاه انجمن خوشنویسان به قیمت مناسب قابل‌تهیه است.
ساختار انجمن خوشنویسان اصفهان چگونه است و چه جایگاهی در میان سایر انجمن‌ها دارد؟
شورایی است و هشت پست اصلی دارد. در حال حاضر بنده مسئولیت سرپرستی انجمن را به عهده دارم و آقایان علی مقارن‌عسگری در بخش مالی، غلامرضا وکیلی‌مطلق و علی فرزانه در بخش آموزش و مجتبی شریفی، عباسعلی همتی و علی خیری در بخش روابط عمومی، ادارۀ امور را بر عهده دارند. همچنین بهزاد بابایی نمایندۀ اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی در انجمن، مهرداد انصاری بازرس آموزشی و حمیدرضا صادق‌گلی بازرس مالی هستند. با توجه به اختیارات اساسنامۀ شورای شعبه، کلیۀ امور با مصوبۀ شورا به اجرا درمی‌آید و سرپرست و مدیران موظف به اجرای مصوبه‌ها هستند. انجمن خوشنویسان اصفهان پس از انجمن تهران از جهت سابقۀ تأسیس، تعداد استادان، اعضا و هنرجویانِ فوق‌ممتاز در میان تمام مراکز استان‌ها در رتبۀ اول قرار دارد و بزرگ‌ترین و فعال‌ترین انجمن است.
نحوۀ برگزاری آزمون‌ها چگونه است؟
ما بر طبق اساسنامه، موظف به آموزش چهار خط ملی شامل نستعلیق، شکستۀ نستعلیق، ثلث و نسخ هستیم؛ ولی در عمل بیشتر خط نستعلیق کار می‌شود و سه خط دیگر، خط دوم به حساب می‌آیند که در مرحلۀ ممتاز باید یکی را انتخاب کرد. این خط بیشتر به استعداد و سلیقۀ همان خوشنویس بستگی دارد. ممکن است شخصی یکی از این سه نوع خط را خط اصلی فوق‌ممتاز یا استادی خود انتخاب کند. هنرجویان برای شرکت در آزمون باید ثبت‌نام کنند و درصدی از درآمد آن به شعبۀ مرکزی تهران واریز می‌شود. هر سال در سه نوبت (چهار ماه یک بار) آزمون برگزار می‌شود. امتحانات میان‌دوره در دی‌ماه، پایان دوره در اوایل خردادماه و امتحانات تابستان در اوایل شهریورماه است. دورۀ فوق‌ممتاز نیز جداگانه در خرداد هر سال برپا می‌شود. زمان برگزاری آزمون استادی و نحوۀ تعیین درجۀ استادی، دستورالعمل مشخص و شفافی ندارد. برای این مرحله باید افراد درزمینۀ خوشنویسی شناخته‌شده و دارای اعتبار لازم در عرصه‌های هنری و آموزشی خوشنویسی باشند. در مقطعی برای اخذ مدرک استادی مشکلات رانتی وجود داشت و هنوز هم گه‌گاه این اتفاقات می‌افتد.
می‌دانیم در انجمن خوشنویسان، هیچ کلاس تئوری در زمینه‌های تاریخچۀ کتابت و خوشنویسی و یا تذهیب و مبانی هنرهای تجسمی و… برگزار نمی‌شود. آیا این کلاس‌ها یا برگزاری کارگاه‌های آموزشی عمومی مفید نیستند؟
دوستان و استادانی که علاقه‌مند و قادر به برگزاری کارگاه‌های آموزشی (ورکشاپ) و ارائه مطالب تئوریک خوشنویسی هستند، معمولاً در فرصت‌هایی اقدام به این کار کرده و می‌کنند و شایسته هم این است که این کار به‌صورت خودجوش و با علاقه صورت گیرد. تعالیمی که استادان هر هفته سرکلاس با قلم‌های مختلف ارائه می‌دهند می‌تواند کارگاه‌های آموزشی نام گیرد و البته استادان پاسخ‌گوی سؤالات هنرجویان خود درزمینۀ خط نیز هستند. در واقع هنرجویان برای بحث خوشنویسی عملی، به انجمن خوشنویسان می‌آیند. هرکس علاقه داشته باشد می‌تواند در کنار کلاس عملی، در این زمینه مطالعه کند و وقتی به درجۀ ممتاز یا استادی رسید، به تحقیق و پژوهش جدی بپردازد. خوشبختانه اکنون با دسترسی به اینترنت و کتاب، به‌راحتی می‌توان در این باره به مطالعه پرداخت و سؤالات لازم را هم از اساتید پرسید. در خوشنویسی هم هیچ‌کس، قبل و بعد از استاد فضائلی، نتوانسته کتابی جامع‌تر از «اطلس خط» تدوین کند. کارگاه‌های آموزشی نیز مشکلاتی دارد، ازجمله اینکه ممکن است سعی ما در برقراری تعادل برای تقسیم هنرجوها در کلاس اساتید به نتیجه نرسد. بسیاری از استادان حرفهای یکدیگر را قبول ندارند؛ بنابراین نمی‌توان جلسات سخنرانی و کارگاه‌های آموزشی عمومی برگزار کرد، چون موجب بروز اختلاف می‌شود.
آزمون خوشنویسی انجمن خوشنویسان در دانشگاه فرهنگیان (پردیس دانشگاه باهنر)، از راست هنرمندان آقایان: مهدی فروزنده، علی فرزانه، ابوالوفا حسینی. (عکس از مجموعه ابوالوفا حسینی)
خود شما چه انتقادی به ساختار یا عملکرد انجمن دارید؟
برخی از استادان خیلی زود به درجۀ استادی رسیده‌اند و تدریس برایشان زود بوده است و در طول این سال‌ها هم نتوانسته‌اند هیچ شاگردی را به درجۀ ممتازی برسانند. بهتر است اشخاص توانمندتری جای آن‌ها را بگیرند. همچنین نسبت‌های قبولی در مقاطع مختلف با یکدیگر تناسب ندارد. مثلاً قبولی در دورۀ مقدماتی حدود صددرصد، متوسط 90 درصد، خوش 80 درصد و عالی 40 درصد است؛ درحالی‌که قبولی در دورۀ ممتاز فقط 5 درصد است. درصورتی‌که با توجه به این روند، ممتاز هم باید 40 تا 50 درصد قبولی داشته باشد. اوایل، عده‌ای گزینشی استاد شدند و همین اشخاص‌اند که امروز به شورای ارزشیابی راه یافته‌اند و نمی‌گذارند خوشنویسان ارتقا پیدا کنند و تشویق شوند. به‌عکس، همین افراد در مرحلۀ استادی به عده‌ای مدرک داده‌اند که حتی از ممتاز هم کمترند. در برخی از مراکز، اساتید به‌جای هنرجویان در آزمون می‌نویسند و بی‌عدالتی در این زمینه وجود دارد.
به نظر شما انجمن اسیر نوعی رتبه‌بندی و مدرک‌گرایی نشده است؟
بستگی به نوع نگاه دارد. چون انجمن خوشنویسان یک تشکیلات هنری است و بیش از 90 درصد از فعالیت‌هایش بر آموزش متمرکز است، وجود درجه‌بندی و ارائۀ مدارک برای پیشبرد کار لازم است. البته این دوره‌ها می‌توانند کمتر باشند، ولی طی کردن آن‌ها رتبۀ یک خوشنویس را تا حدودی مشخص می‌کند و به او برای اخذ مدارک بالاتر انگیزه می‌دهد. از بین همین افراد، خوشنویسان بزرگی تربیت می‌شوند؛ البته افراد بی‌شماری هم فقط مدرک دارند. هنرمند خوشنویس شدن موضوعی جداست. مدرک، مجوزی برای حضور خوشنویس در انجمن و تدریس است. اگر بقیۀ رشته‌های هنری این مراحل را ندارند یا به‌دلیل نداشتن انجمن است یا اینکه ساختار مشخصی ندارند. ما از منتقدین این نگرش هم دعوت می‌کنیم به انجمن بیایند و مدرک خود را بگیرند و در انجمن شاگردانشان را آموزش دهند؛ انجمن با هدف تعادل کلاس‌ها، شرایط آموزش را برای همۀ استادان مهیا کرده است. شاید تصور می‌کنند خارج از انجمن به شهرتی می‌رسند.
