گفت‌وگو با چهار بانوی خوشنویس در استان اصفهان:
مهین امینی، ندا تجدد، شهناز ملکی، الهام میرطلایی
توجه به نهادهای آموزشی و توصیف و بررسی سازوکار، مسیر و رویکرد آن‌ها امری مهم است. همت بلند و پشتکار زنان در این میان، بخشی ارزشمند از فعالیت‌های آموزشی است. مهین امینی در گلپایگان، ندا تجدد در اصفهان، شهناز ملکی در زرین‌شهر و الهام میرطلایی در شهرضا سال‌هاست به تدریس و ترویج خوشنویسی اشتغال دارند و از موفق‌ترین و فعال‌ترین افراد در این حوزه در استان اصفهان به شمار می‌آیند. خوشبختانه در این زمینه بانوان بسیاری مشغول فعالیت‌اند و موفقیت‌های بسیاری به دست آورده‌اند. امیدواریم در فرصت‌های دیگر بتوانیم نظرات و آرای آنان دربارۀ مباحث خوشنویسی و آموزش را نیز انعکاس دهیم. در این مجموعه گفت‌وگو که جداگانه انجام شده و به‌طور مشترک ارائه شده است، دربارۀ چالش‌ها و تجربه‌های این هنرمندان به گفت‌وگو می‌نشینیم و هنر خوشنویسی و آموزش در این زمینه را از تجربه و نگاه ایشان مرور می‌کنیم.
.با توجه به فعالیت و آموزش در حوزۀ خوشنویسی، به‌عنوان یک زن با چه چالش‌هایی مواجه بوده و هستید؟
مهین امینی:
هنر ارزشمند خوشنویسی نیاز به تمرین و تمرکز بسیار دارد. برای سیر در این اقیانوس عظیم و زیبا، به‌دلیل گستردگی مسئولیت‌های خانوادگی و اجتماعی، تا پاسی از نیمه‌شب به تمرین و کار مشغولم. در حوزۀ خوشنویسی، مردان بیشتر حضور دارند و در نگاه برخی، حضور بانوان خوشنویس امری عجیب است؛ اما زنان فعال و موفقی در این عرصه می‌شناسم که با نهایت توان خود در تلاش‌اند.
ندا تجدد: از ابتدای یادگیری خوشنویسی در دوران کودکی، که به همت مادرم شروع شد، با فرازونشیب‌های آموزشی بسیاری مواجه بوده‌ام؛ به همین دلیل و به‌خاطر عشق و علاقۀ همیشگی‌ام، خواستار ایجاد شرایطی برای آموزش به دیگر علاقه‌مندان بودم. شوق پرورش هنرجو و میل به آموزش خوشنویسی به علاقه‌مندان و قرار دادن تجربه‌ها و مهارت‌ها در اختیار آنان سبب شد فعالیت آموزشی‌ام را از هفده‌سالگی آغاز کنم. پس از سال‌ها تدریس و فعالیت در ارگان‌ها و مراکز دولتی و خصوصی، بر آن شدم تا به فراخور وضعیت و امکاناتم، فضایی برای آموزش تخصصی خوشنویسی ایجاد کنم.
به همین دلیل، با پیگیری‌های اداری و طی مراحل متداول، یک آموزشگاه آزاد هنری تحت نظارت ادارۀ ارشاد تأسیس کردم. چشم‌انداز اصلی من در این راه، برگزاری دوره‌های آموزشی و کلاس‌هایی بود که جای خالی آن‌ها را در فضای آموزشی شهرم احساس می‌کردم و در مسیر یادگیری هنر خوشنویسی در اصفهان با آن‌ها روبه‌رو شده بودم. بر آن بوده و هستم تا هنرجویانی که پس از من وارد این عرصه می‌شوند با مشکلات و کاستی‌های کمتری مواجه شوند، از فضای آموزشی متنوعی برخوردار باشند و در راستای یادگیری خط و خوشنویسی، با سایر مؤلفه‌های آن نیز آشنا شوند.
شهناز ملکی:
خوشبختانه هنر مقوله‌ای است که جنسیت‌پذیر نیست و با روح انسان خلق می‌شود. در طول تاریخ، هنرمندان زن و مرد، ورای جنسیت خود دست به خلق و آفرینش آثار هنری زده‌اند. صحیح نیست که لفظ «مردانه» یا «زنانه» را به هنر اطلاق کنیم؛ مثلاً بگوییم نقاشی زنانه است یا خط مردانه؛ ولی متأسفانه در جامعۀ خوشنویسان، با این توجیه که قوای دست مردان از زنان بیشتر است، لفظ «مردانه‌نویسی» را برای خط بسیار به کار می‌برند. اگر زنی خطی خوب و شایسته داشته باشد، می‌گویند خط فلان زن، مردانه است! نمی‌دانم این فرهنگ غلط از کجا نشئت گرفته، اما به‌شدت با این لفظ مخالفم.
فارغ از این امر، به‌طور مثال، در داوری جشنواره‌های خوشنویسی، مردان در صدر قرار دارند و گویی اصلا خط زنان به چشم داوران نمی‌آید و به‌ندرت بانوان را حائز کسب رتبه می‌دانند. درحالی‌که در سراسر کشور، بانوان پر‌شماری هستند که هم خط قانونمند و زیبایی دارند و هم از بار علمی خوبی در این هنر برخوردارند و پابه‌پای مردان در ترویج هنر خوشنویسی در اصفهان فعالیت و تلاش می‌کنند؛ ولی جامعۀ خوشنویسی به آنان کم‌لطفی می‌کند. بنده هم به‌عنوان یک زن خوشنویس، با همۀ این چالش‌ها مواجه بوده و هستم؛ ولی با عشق و علاقه‌ای که به این هنر زیبا و مقدس دارم، همچنان سرسختانه به فعالیت خود ادامه می‌دهم.
الهام میرطلایی:
فرصت تعلیم و تدریس خوشنویسی برای همگان برابر است و هر شخصی به‌قدر همت و تلاش خویش، می‌تواند به مدارج بالا در این حوزه دست یابد. هیچ محدودیتی برای خانم‌ها در امر تعلیم وجود ندارد و میزان مشارکت هنرجویان خانم و آقا به یک میزان است. اما تعلیم گرفتن از استادان شهرهای دیگر همیشه برای بانوان با سختی‌ها و مشکلات بیشتری همراه بوده است.
برنامه‌های آموزشی و اجرایی شما در آموزشگاه چیست و چه رویکردهایی در این زمینه دارید؟
مهین امینی:
دو سال است که طرح آموزش خوشنویسی دبیران پایۀ اول مدارس ابتدایی شهرستان گلپایگان را برگزار کرده‌ایم که خوشبختانه با استقبال خوبی همراه بوده است. آموزش به دانش‌آموزان دورۀ اول ابتدایی را با توجه به سن، حوصله و همراهی‌شان با خط تحریری آغاز می‌کنیم و بعد از آن با ایجاد انگیزه و به فراخور استقبالشان، آموزش را با قلم خوشنویسی ادامه می‌دهیم. در آموزش خوشنویسی به این دسته از هنرجویان، گاهی از طریق بازی و آموزش شکل حروف و یا ساختن حروف با خمیر، سعی می‌کنیم آن‌ها را به خوشنویسی تشویق کنیم.
ردۀ سنی بالاتر، در صورت موافقت، از ابتدا با قلم آموزش می‌بینند. همچنین از جذابیت‌های برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای ترغیب بیشتر دانش‌آموزان و هنرجویان استفاده می‌کنیم. معمولاً در هر فصل حداقل یک کارگاه دایر می‌شود. در برخی از کارگاه‌ها به فراخور شرایط و تقاضای هنرجویان کارگاه‌های کاغذسازی و رنگ هم برقرار است. در کنار کلاس‌های متداول خوشنویسی، با نظر هنرجویان، نشست‌های تخصصی دربارۀ تاریخچۀ زندگی حرفه‌ای خوشنویسان برگزار شده و این جلسات و صحبت‌ها باعث ترغیب به مطالعۀ تخصصی و پژوهشی دربارۀ خوشنویسان سه قرن اخیر شده است. بخشی از دستاوردهای پژوهش‌های شخصی‌ام را نیز با شاگردان و هنرجویانم به اشتراک گذاشته‌ام.
ندا تجدد:
همان‌طور که می‌دانید، بسیاری از استادان و مدرسان در آموزشگاه شخصی‌شان، به آموزش می‌پردازند که امری متداول است؛ امّا تلاش من در جهت بهره‌گیری از توانمندی دیگر استادان نیز بوده است.
مسیر حرفه‌ای خوشنویسی تنها تعلیم خط نیست؛ هنرهای دیگری نیز با این هنر در ارتباط‌اند به‌موازات آن از ملزومات آموزشی به شمار می‌آیند. یک هنرجوی خوشنویسی که قرار است در آینده به درجۀ ممتاز یا فوق ممتاز خوشنویسی برسد، باید با تنوع کاغذها و روش ساخت آن‌ها آشنا باشد، مُهره کردن، روش‌های رنگ کردن کاغذ، شناخت ابزار، قطعه‌سازی و… را نیز بداند. هنرجو باید از نزدیک شکل‌گیری این مراحل را ببیند و لمس این چالش‌ها را در آموزش خویش تجربه کند؛ بنابراین مبنای آموزشم در آموزشگاه، ایجاد شرایط و برگزاری دوره‌هایی است که دربردارندۀ تنوع و گستردگی مؤلفه‌های خوشنویسی باشد.
در این مسیر از تمامی استادانم در انجمن خوشنویسان دعوت کرده‌ام، اما متأسفانه در برخی موارد با کم‌لطفی‌هایی مواجه شده‌ام. این موارد سبب شد تا در جست‌وجوی روش‌های آموزشی متنوع و استادان باتجربه‌ای باشم که آن‌ها نیز سال‌ها تجربۀ آموزش خوشنویسی داشته‌اند. رویکرد اصلی من در اصل، هم‌راستا بودن مدرس با خط فکری من دربارۀ آموزش است: مدرسی که کارآزموده باشد، دست توانا و بخشنده‌ای داشته باشد، شور و اشتیاق آموزش از او مدرسی خستگی‌ناپذیر ساخته باشد، به تنوع در آموزش و نیازهای امروزی هنرجویان توجه کند و پابه‌پای آن‌ها از تجربه و آزمون‌وخطا استقبال کند و با هنرجویان همراه باشد. آموزش تخصصی نقاشی‌خط که جای خالی آموزش آن را بسیار احساس می‌کردم، یکی از اصلی‌ترین برنامه‌های مدون آموزشی‌ام است. نوآوری و آغاز طرح‌های نوین آموزشی، اجتناب‌ناپذیر و از چالش‌های دلپذیر و درعین‌حال سخت آموزش است.
شهناز ملکی:
در این چند سالی که به آموزش هنر خوشنویسی در اصفهان مشغولم، با استفاده از امکانات موجود و با بهره‌گیری از کتاب‌ها و فیلم‌های آموزشی، سعی در آموزش هرچه مطلوب‌تر داشته‌ام. به‌طور پیوسته در تلاش بوده‌ام و با توجه به مناسبت‌های مختلف، برای بهبود کیفیت آموزش خود، به برگزاری کارگاه‌های آموزشی و کارگاه‌های تخصصی همت گمارده‌ام و در کنار آموزش عملی، هنرجویان را به مطالعه در خصوص تاریخچۀ خط و خوشنویسی ترغیب می‌کنم تا در کنار یادگیری خوشنویسی و خط زیبا، به مطالعات تئوری در این زمینه نیز توجه کنند.
الهام میرطلایی:
رشتۀ اصلی من خط نسخ است و معمولاً تعداد هنرجویان خط نسخ کمتر از نستعلیق است و مجالی برای برگزاری کارگاه‌های عملی و متناوب نیست. استفاده از تصویر مطلوب و باکیفیت از آثار استادان تراز اول کشور و خطوط قدما، معرفی کتاب‌های مرتبط و توصیه به مشق نظری در کنار مشق عملی، ازجمله روش‌هایی است که به جبران کاستی‌های امکانات آموزشی کمک می‌کند. بررسی و غلط‌گیری خطوط هنرجویان در فضای مجازی نیز بخشی از فعالیت‌های من برای همراهی با هنرجویان است. در این روش، صرفه‌جویی در وقت و در دسترس بودن، هنرجویان را به فعالیت بیشتر و بهتر ترغیب می‌کند. در کنار سایر فعالیت‌های آموزشی، بازدید از نمایشگاه‌های خوشنویسی برگزارشده در استان به همراه هنرجویان، ازجمله برنامه‌های تعلیمی و آموزشی من است. همیشه سعی کرده‌ام در تدریس با ارائۀ روش‌ها و فعالیت‌های متنوع باعث پویایی هنرجویانم باشم.
از نظر شما چه ضعف‌هایی در برنامه‌های آموزشی انجمن خوشنویسان وجود دارد که در آموزشگاه‌های آزاد خوشنویسی در اصفهان می‌توان آن را برطرف کرد؟
مهین امینی:
از خلأهای بسیار مهم، نبود جشنواره‌ها و مسابقات ویژۀ بانوان است. متأسفانه توانمندی‌های بانوان در این حوزه آن‌طور که شایسته است دیده نمی‌شود.
ندا تجدد:
انجمن خوشنویسان بی‌شک یکی از بنیادی‌ترین نهادهای آموزشی خط و خوشنویسی است. در مقایسه با سایر انجمن‌های هنری، تداوم و پایداری خویش را به‌خوبی حفظ کرده است. به خاطر دارم زمانی که کودک بودم و به قصد یادگیری خط وارد انجمن شدم؛ اما انجمن به‌علت سن کم، از پذیرش من امتناع کرد. سرانجام از چهارده‌سالگی توانستم آموزش خوشنویسی را در انجمن پیگیری کنم و قبل از آن از آموزش خصوصی بهره بردم.
انجمن خوشنویسان هنرجویان بسیاری دارد و به مدد شعبه‌های موجود در شهر و استان اصفهان، جمعیت هنرجویان آن همواره روبه‌رشد بوده است. اما نمی‌توان انکار کرد فضای آموزشی انجمن برای تعلیم به کودکان یا هنرجویان کم‌سن‌وسال، فضایی بسیار یکنواخت، خشک و رسمی است. آموزش خوشنویسی در مراحل اولیه و در سنین پایین، مستلزم تنوع، پویایی و ایجاد رغبتی است. که از سختی یادگیری خط کم کند و به جذابیت آن بیفزاید. انجمن خوشنویسان می‌تواند در این راستا، عملکردی منعطف، به‌روز و کارآمد داشته باشد تا بتواند مخاطبان گسترده‌تری را برای تعلیم خط فراهم آورد.
شهناز ملکی:
خوشبختانه انجمن خوشنویسان ایران در راستای توسعه و پیشرفت هنر سنتی و زیبای خوشنویسی، که میراث کهن ایرانیان است، نقش چشمگیری داشته است. روزبه‌روز بر تعداد علاقه‌مندان و فراگیران این هنر افزوده می‌شود. ازآنجاکه لازمۀ موفقیت در هر علمی، کسب اطلاعات پایه در آن حوزه است. جا دارد تا در کنار آموزش عملی هنرجویان، برنامۀ مدون و جامعی برای آموزش مبانی و تئوری خوشنویسی و ارتقای دانش نظری هنرجویان این رشته در نظر گرفته شود. بدین وسیله هنرجویانی که خطی نیکو پیدا می‌کنند، اطلاعاتی هم در خصوص تاریخچۀ خط و خوشنویسی و اسباب و ادوات این هنر کسب می‌کنند.
الهام میرطلایی:
باورم این است که این خطوط، از هزار سال قبل، سالم و کامل به دست ما رسیده. بنابراین این رسالت بر دوش اساتید خوشنویسی است. که علاوه بر دقت نظر در کیفیت آموزشی خود، در سطح قابل قبولی به تدریس این هنر بپردازند. ازآنجاکه فعالیت‌های آموزشی انجمن خوشنویسان تنها در حیطۀ تدریس عملی است، جای کلاس‌های تئوری در این انجمن خالی است. به عقیدۀ من، حتی جای خالی پرداختن به هنرهایی مثل مبانی گرافیک، رنگ‌شناسی، هندسه و تذهیب، قطعه کردن خط و… نیز کاملاً محسوس است.
حتی توصیه می‌کنم هنرجویان انجمن‌ها، در کنار آموزش هنر خوشنویسی، در کلاس‌های آمادگی جسمی و فکری-اخلاقی شرکت کنند. متأسفانه با وجود خیل گسترده‌ای از خوشنویسان در سطح کشور، درزمینۀ منابع نظری و مکتوب ضعف زیادی وجود دارد. از دیگر ضعف‌های انجمن خوشنویسان این است که به خطوط نسخ و ثلث و شکسته به‌عنوان خط دوم نگاه می‌شود. از این جهت، زمینۀ رشد و ارتقای این خطوط، کمتر فراهم است. نپرداختن به مباحث تئوری بزرگ‌ترین خلأ در انجمن خوشنویسان قلمداد می‌شود. ازآنجاکه در آموزشگاه‌های آزاد خوشنویسی فرصت تعلیم و آزادی بیشتری برای استاد و هنرجو وجود دارد. تعامل و ارتباط متقابل بیشتری نیز برقرار است و این امر می‌تواند کمک بیشتری به رفع این کاستی‌ها بکند.
شرایط و چشم‌انداز آموزش و ارتقای خوشنویسی در اصفهان، شهر یا شهرستان خود را چطور ارزیابی می‌کنید؟ در این سال‌ها شاهد چه تغییراتی بوده‌اید؟
مهین امینی:
جامعۀ امروز، عرصۀ فناوری‌های دیجیتال و فضای مجازی است. و در این دنیای پرزرق‌وبرق، دعوت افراد به کنجی خلوت و همراهی با کاغذ و مرکب کار دشواری است. این دشواری در دانش‌آموزان و قشر نوجوان بیشتر به چشم می‌آید. چراکه کمتر از گذشته مجذوب این رشته می‌شوند. با توجه به تغییر شیوۀ نگارش کتب درسی دورۀ ابتدایی، می‌توان برای نهادینه کردن این هنر برای دانش‌آموزان، انگیزۀ بیشتری در آن‌ها ایجاد کرد.
ندا تجدد:
خوشنویسی در اصفهان پیشینۀ تاریخی قابل دفاعی دارد و بخشی از افتخارات این هنر مربوط به اصفهان و هنرمندان آن است. اما نباید هر آنچه داشته و داریم تنها متکی بر گذشته و تاریخ باشد. باید از خویش بپرسیم ما برای خوشنویسی معاصر و اکنون شهرمان چه می‌کنیم و چه خواهیم کرد. رسالت ما تنها تعلیم و پرورش هنرجو نیست، بلکه لازم است گامی بلند برای پرورش هنرمند برداریم. وابسته به تاریخ و گذشته نمانیم، به مقتضیات زمانه توجه کنیم و از نیازهای امروزی غافل نشویم. هنرمند و خوشنویس امروزی باید بتواند حرفی تازه در عرصۀ بین‌المللی داشته باشد. و با تکیه‌بر هویت و توانمندی‌های هنر سرزمین خویش، معرف هنر خویش به دنیا باشد.
شهناز ملکی:
شهر اصفهان همچون یک موزۀ بزرگ هنری است و به‌خصوص در تاریخ هنر خوشنویسی از جایگاه والایی برخوردار است. از دیرباز خوشنویسان بزرگ تاریخ، همچون میرعماد و درویش عبدالمجید و دیگران در این شهر بالیده‌اند. خوشبختانه امروزه با وجود شعبه‌های زیاد انجمن خوشنویسان و کلاس‌های آموزش خط در استان اصفهان، تعداد هنرجویان و فراگیران این هنر روزبه‌روز افزون می‌شود. ازاین‌رو لازم است مسئولان و دست‌اندرکاران این مجموعه، رویکردی تازه در راستای هدفمندتر کردن این هنر داشته باشند. تا خوشنویسی در متن زندگی مردم قرار گیرد و کاربردی‌تر شود.الهام میرطلایی:
جامعۀ خوشنویسی در اصفهان به فضایی برای گفت‌وگو و هم‌اندیشی سالم، نشست‌های تخصصی راجع‌به خطوط مختلف و برگزاری کارگاه‌های آموزشی در استان اصفهان بسیار نیازمند است. اصفهان همواره مهد هنر ایران بوده و هست. و انتظار بیشتری وجود دارد که در این استان به برگزاری جشنواره‌های منطقه‌ای، ملی و حتی بین‌المللی پرداخته شود. در سال‌های گذشته جشنواره‌های متعددی در استان و حتی شهرستان‌ها برپا میشد. اما متأسفانه این مهم در سال‌های اخیر بسیار کمرنگ شده است.
® تمامی حقوق این مطلب برای ماهنامه برای فردا محفوظ می‌باشد؛ هرگونه کپی و استفاده بدون کسب اجازه ممنوع است.
