جنگ جهانی دوم بر زندگی بیشتر مردم جهان تأثیر گذاشت و بسیاری از آنان را آواره کرد. لهستانی‌ها ازجملۀ این مردم تیره‌روز بودند که جنگ با حملۀ آلمان به کشورشان آغاز شد و بسیاری از آنان در سال 1939م/ 1318ش، پس از تقسیم لهستان بین آلمان و شوروی، در حکم اسرای جنگی به سیبری فرستاده شدند.
هم‌زمان با پیوستن روسیه به متفقین، پیمان اتحاد مشترک در 30 ژوئیه 1941 (9تیر 1320)، در لندن به امضا رسید که براساس آن، اسرای لهستانی حاضر در روسیه را آزاد می‌کردند تا آنان را به کشورهای مشترک‌المنافع انگلیس بفرستند و زیر نظر دولت انگلیس از آنان نگهداری کنند.
ورود اسرای لهستانی به ایران
ورود اسرای لهستانی آواره به ایران به‌موجب پیمانی بود که بین اتحاد شوروی و جنرال ولادیلاوسیکورسکی لهستانی در شهر مسکو به امضا رسید و براساس آن آنها می‌بایست از خاک شوروی بیرون می‌رفتند و برای پیکار با دشمن مشترک در سایر جبهه‌ها به متفقین می‌پیوستند. از این زمان، کاروان اسرای لهستانی را روانۀ بندر انزلی می‌کردند و از آنجا با کامیون به تهران انتقال می‌دادند.
نخستین گروه آنان در 12 اوت 1941 (21مرداد 1320) به خاک ایران رسیدند. در بین این گروه انواع بیماری‌های مسری، ازجمله تیفوس، به‌صورت گسترده وجود داشت؛ چنان‌که روزانه صد نفر به مرض تیفوس مبتلا می‌شدند.
بیشترِ اسرای لهستانی بیمار بودند و لباس‌های کثیف و آلوده به اقسام میکروب‌های مهلک بر تن داشتند. پس از استحمام به آنان لباس جدید می‌دادند و لباس‌های کثیف آنان را بدونِ ضدعفونی کردن، در مقابل مبلغ مختصری به ایرانیان فقیر می‌فروختند. این عمل در گسترش بیماری‌های مهلک، به‌خصوص تیفوس که این اسرا به آن مبتلا بودند، مؤثر بود. (براساس اسناد این مطلب نوشته شده اسناد وزارت خارجه، 1321، کارتن 20: 2برگ)
اسکان اسرای لهستانی در تهران
در تهران این مهمانان تازه‌وارد را در اردوگاه‌های مخصوصی نگهداری می‌کردند؛ اما با وجود ممنوعیت‌هایی که اعمال می‌شد، این اسرای لهستانی به خارج از اردوگاه رفت‌وآمد می‌کردند و در اماکن عمومی می‌نشستند و امراض شایع در میان آنان به ایرانیان منتقل می‌شد؛ به این ترتیب، بیماری تیفوس به‌سرعت در بین مردم گسترش یافت که اوج آن در ماه نوامبر و دسامبر1941 (آبان و آذر1321) و ژانویه و فوریه 1942 (دی و بهمن1321) بود.
در این زمان شیوع بیماری تیفوس از همۀ نقاط کشور گزارش می‌شد. مسیر شیوع بیماری، مسیر عبور اسرای لهستانی بود و از بندر پهلوی (انزلی)، رشت و قزوین شروع می‌شد و تا تهران و اصفهان ادامه می‌یافت. در تهران بیماری به‌صورت فاجعه و اپیدمی افسارگسیخته‌ای بروز کرد. شیوع تیفوس با این گستردگی در ایران سابقه نداشت. و تنها در تهران تعداد قربانیان به ماهی هزار نفر می‌رسید.
تلفات ناشی از بیماری تیفوس
تیفوس منتقل شده از اسرای لهستانی در مدت شیوع، جان افرادِ بسیاری را گرفت و جوانان و نوجوانان زیادی را از زندگی محروم کرد. این بیماری چنان گسترش یافت که به پزشکان نیز رحم نکرد و چند تن از آنان که در بیمارستان‌ها بیماران تیفوسی را معالجه می‌کردند، به این مرض مهلک مبتلا شدند و جان خود را از دست دادند.
در طول این سال‌ها، تلفات ناشی از تیفوس بسیار زیاد بود. بنابر اسناد موجود، تعداد مبتلایان تیفوس از ژانویه تا مارس1942 (دی تا اسفند1320) 55 نفر بود که از این تعداد 21 نفر جان خود را از دست دادند. همۀ این 21 فوت در تهران اتفاق افتاد که نشان‌دهندۀ شیوع و گسترش بیماری در پایتخت است؛ البته به‌احتمال زیاد، این آمار دقیق نیست و تعداد تلفات بیشتر از این‌ها بوده است.
باتوجه به این شواهد، برعکس بیشترِ مواقع که بیماری‌ها در نواحی دورافتاده و فقیر شیوع می‌یابد، این بار بیماری در تهران در حال گسترش بود و از آنجا به مناطق دیگر می‌رفت که این امر از حضور اسرای لهستانی آلوده به تیفوس ناشی می‌شد.
براساس گزارش روزنامۀ اطلاعات هفتگی در سه‌ماهۀ اول سال1322ش/1943م، 3320 بیمار تیفوسی در بیمارستان‌های تهران بستری بودند که از این تعداد، 391 نفر جان خود را از دست دادند و بقیه درمان شدند.
منابع:
الف) اسناد
اسناد وزارت خارجه:
1321ش ، کارتن 24 : 2 برگ .
1321 ، کارتن 40 : 1 برگ لاتین .
1321، کارتن 20: 2برگ.
ب) روزنامه
اطلاعات، 1321، ش 4964: 1.
اطلاعات هفتگی، 1322، ش 111:3.
ج) کتاب
بولارد، ریدر (1363). شترها باید بروند، ترجمۀ حسین ابوترابیان، چ 2، تهران:نو.
تبرائیان، ضیاءالدین، (1371)، ایران در اشغال متفقین، تهران: رسا.
مکی، حسین، (1363). تاریخ بیست‌ساله ایران، ج 8، تهران: علمی.
مهدی‌نیا، جعفر، (1371)، زندگی سیاسی محمدعلی فروغی، تهران: پانوس.
نجمی، ناصر، (1368)، با مصدق و دکتر فاطمی، تهران: معاصر (وب سایت اصفهان 24)
همچنین سایر مطالب این شماره از ماهنامه برای فردا در مورد اسرای لهستانی را در وب سایت مجله برای فردا مطالعه فرمایید
